تاریخ:

آذر 1393

نویسنده:

روح‌‌اله نوری

کلیدواژه ها:

صنعت معدن تجارت - ایران

در گزارش حاضر به مطالب متنوعی درمورد فناوری و تحقیق و توسعه پرداخته شد. در ابتدا وضعیت تحقیق و توسعه به صورت کلان مورد بررسی قرار گرفت و آمار و اطلاعاتی از روند تحقیق و توسعه در مناطق و کشورهای مختلف جهان ارائه شد. از اطلاعات آماری ارائه شده به سادگی می‌توان نتیجه گرفت که بین سرمایه‌گذاری بر روی تحقیق و توسعه و توسعه یافتگی کشورها رابطه مستقیمی برقرار است. در بخش بعدی در خصوص شاخص‌های کلان تحقیق و توسعه در ایران به بحث پرداختیم. نتیجه‌ای که حاصل شد این بود که وضعیت سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه در کشور ایران مناسب نیست و بایستی توجه بیشتری به این موضوع صورت گیرد. البته نبود مدیریت یکپارچه در این حوزه، ‌ارائه اطلاعات آماری در خوص موضوع را با دشواری‌هایی مواجه می‌سازد که ممکن است بررسی دقیق میزان سرمایه‌گذاری و نتایج حاصل از آن را با ابهام مواجه سازد. در بخش بعدی درخصوص وضعیت شاخص‌های ملی تحقیق و توسعه در ایران با کشورهای کره جنوبی،‌ ترکیه و مالزی مورد مقایسه قرار گرفت و نشان داد که این کشورها در شاخص‌های مختلف این حوزه وضعیت به مراتب بهتری نسبت به ایران دارند. بخش بعدی به آشنایی و مطالعه در خصوص وضعیت تحقیق و توسعه در بخش‌های صنعتی و تجاری تعدادی از کشورهای منتخب اشاره داشت. در این بخش توضیح داده شد که بویژه در وزارتخانه‌های مسئول تجارت و صنعت کشورهای مورد بررسی چه به لحاظ ساختاری و چه به لحاظ سرمایه گذاری و چه به لحاظ فرایند به امر تحقیق و توسعه توجه خاصی مبذول شده است و اینگونه نیست که بخش R&D این نهادها به صورت متمرکز و در نهادی چون وزارت علوم واگذار مدیریت و هدایت شوند. در نهایت،‌ بحث تحقیق و توسعه در بخش صنعت ایران مطرح گردید. در این بخش، ضمن ارائه تحلیل‌های آماری(صرفا با توجه به اطلاعات در دسترس) از R&D بخش صنعت و تا حدودی بخش تجارت و بازرگانی،‌ نهادهای پشتیبان و سازوکارها، نگاشت نهادی فناوری و تحقیق و توسه صنعت و تجارت بر اساس نظام ملی نوآوری بررسی و تشریح شدند. سپس طبقه‌بندی نهادهای تحقیق و توسعه این بخش بر اساس سطوح و کارکردهای سیاستگذاری مورد بررسی قرار گرفت. نهادهای حوزه پژوهش و فناوری در وزارت صنعت، معدن و تجارت، مسایل و چالشهای فناوری و تحقیق و توسعه در صنعت، راهبردهای فناوری و تحقیق در صنعت، معدن و تجارت و در نهایت سناریوهای ساختار وزارت صنعت، معدن و تجارت در حوزه علم و فناوری مطالبی بودند که با استفاده از منابع ثانویه مورد اشاره قرار گرفتند. در کل با توجه به اطلاعات حاصل از گزارش،‌ می‌توان در خصوص وضعیت تحقیق و توسعه در بخش صنعت و تجارت به نکات ذیل اشاره کرد که این موارد نیازمند بررسی و مداقه بیشتری می‌باشند. بودجه پژوهش و فناوری در کل و در بخش صنعت و معدن به طور خاص پایین است. با نگاهی به سهم صنعت در هزینه‌های بخش تحقیق و توسعه دیگر کشورها و حتی کشورهایی مثل ترکیه و مالزی به روشنی می‌توان دریافت سهم صنعت از سرمایه‌گذاری تحقیق و توسعه در ایران نیازمند توجه بیشتری است. یکپارچه‌سازی نهادی و فرایندی و راهبردی نظام علم و فناوری و R&D در کشور با کنار گذاشتن اسناد و راهبردهای پراکنده،‌ موضوع مهم دیگری است که باید مورد توجه قرار گیرد. ردپای این موضوع در ساختارها،‌برنامه‌ها و راهبردهای اشاره شده در گزارش به روشنی مشاهده می‌شود. نهادها و بخش‌های مختلف فعال در زمینه فناوری و تحقیق و توسعه در صنعت وجود دارند که به طور مستقل و ناهماهنگ باهم اقدام به تدوین راهبرد و برنامه‌ریزی تحقیق و توسعه در بخش صنعت و تجارت می‌نمایند که موجب ناهمسویی راهبردی و برنامه‌ای شده و مشکلاتی را برای دستیابی به اهداف فناوری و نوآوری در صنعت و تجارت بوجود می‌آورد. تحلیل یکپارچه آماری علم و فناوری و R&D در کشور با تعریف نظام ارزیابی و رتبه‌بندی با شاخص‌های همسو با جهان موضوع مهم دیگری است که مورد توجه قرار نگرفته است. آمار و اطلاعات از منابع گوناگون جمع‌آوری و با شاخص‌های پراکنده و ناهمسو با شاخص‌های جهانی منتشر می‌شود که این امر ارزیابی و تحلیل تحقیق و توسعه در بخش صنعت و تجارت و مقایسه آن با سایر بخش‌ها و کشورهای دیگر را با مشکل مواجه می‌سازد. لزوما ساختار R&D در خود وزارت صنعت و تجارت قرار دارد. در اکثر کشورهای جهان نهاد تحقیق و توسعه و دست‌اندرکاران آن بعنوان بخشی از نهاد وزارت صنعت و تجارت ایفای نقش می‌کنند. در کشورهای مختلف، تمرکز سازمان‌های تحقیق و توسعه در یک وزارتخانه مثل وزارت علوم مشاهده نمی‌شود،‌ بلکه نهادهای تحقیق و توسعه بخش‌های اجرایی دارای ارتباطات و تعاملات سخت‌افزاری و نرم‌افزاری با دانشگاه‌ها هستند. روند مشخصی در سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی تحقیق و توسعه در بخش دیده نمی‌شود(مثال ژاپن: دهه 50: دورة بهبود-بهبود فناوری، دهة 60: دوره رشد شدید-فناوری های مستقل(استقلال در فناوری)، دهة 70: دوره تنوع-فناوری‌های پیشرفته، دهة 80: کشور مبتنی بر فناوری-فناوری‌های زیربنایی، دهة 90: دورة‌ارتقای رقابت‌پذیری فناورانه-نوآوری) در نبود سیاست مدون،‌ برنامه‌های اجرایی مدونی دیده نمی‌شود. در نبود هدف و برنامه مشخص،‌ سنجه‌های مشخصی برای ارزیابی موفقیت و شکست وجود نداشته است. ایجاد Hub های تحقیق و توسعه و فناوری بایستی در دستور کار وزارت صنعت،‌معدن و تجارت قرار گیرد،‌تا شرکت‌های کوچک و متوسط بتوانند از صرفه‌جویی به مقیاس این هاب‌ها بهره‌گیری نمایند. توسعه همکاری و مشارکت بخش عمومی و خصوصی در نوآوری و تحقیق و توسعه(دولت،‌ دانشگاه‌ها‌، صنایع، رسانه و...) باید مورد توجه قرار گیرد. فقدان همکاری و تعامل مستمر با نهادهای تحقیق و توسعه صنعتی و بازرگانی منطقه‌ای و بین‌المللی فقدان وجود بخش R&D در بسیاری از موسسات و شرکت‌ها و نیز فقدان بخش تحقیق و توسعه مشترک در شهرک‌های صنعتی که بتواند به موسسات کوچک و متوسط مستقر در این شهرک‌ها کمک‌هایی در توسعه محصول،‌ نوآوری، پژوهشی و آموزشی ارائه کند. نقش سرمایه گذاری خارجی در حوزه تحقیق و توسعه و نیز نوآوری و فناوری ایران بسیار محدود است. حضور شرکت‌های دانش‌بنیان بین‌المللی می‌تواند کمک شایانی به توسعه دانش، ‌فناوری و نوآوری در شرکت‌های داخلی بنماید. ایران به علت ضعف در شبکه پشتیبانی و عرضه ورودی‌های لازم برای تولیدات صنعتی، ‌نیازمند سرمایه‌گذاری بیشتری بر روی R&D صنایع پشتیبان و ورودی صنایع تولیدی است تا بتواند وابستگی خود را به واردات مواد و قطعات تولیدات مصرفی کاهش دهد. بین بخش‌ها،‌ نهادها،‌ سازمان‌ها و موسسات نوآوری، ‌دانشی و تحقیق و توسعه در ایران با موسسات و نهادهای مصرف کننده و حامی مصرف‌کنندگان ارتباط و تعامل ضعیفی برقرار است. هرچند ما می‌دانیم که موسسات و گروه‌های حامی مصرف‌کنندگان در ایران چندان شکل نگرفته‌اند. در نتیجه اقدامات نوآورانه و تحقیق و توسعه در ایران به جای آنکه مبتنی بر تقاضا باشد، ‌بیشتر بر سیاست‌ها و اقدامات دولتی متکی است.