تاریخ:

1386

مجری:

میترا رحمانی

کلیدواژه ها:

شرکای تجاری، مدل جاذبه، رتبه‌بندی

این مطالعه به بررسی و تحلیل تجارت دو جانبه ایران با شرکای تجاری پرداخته است. هدف این طرح رتبه بندی و تعیین شرکای اصلی تجاری ایران است. این مطالعه طوری طراحی گردید تا تجارت دو جانبه ایران با شرکای عمده صادراتی را با استفاده از مدل جاذبه تحلیل نموده و آنها را رتبه بندی نماید. ضمن آنکه رتبه بندی شرکا توسط روش دیگری(معیار COS) انجام شده و تجزیه و تحلیل آماری نیز مورد توجه قرار گرفت تا مقایسه نتایج روش های مختلف نیز امکان پذیر باشد. ایران و 62 شریک تجاری آن که در سال 1382 ایران به آن کشور صادراتی بالای 5 میلیون دلار داشته است، جامعه آماری این مطالعه را تشکیل می دهد که در فصول مختلف مبنای محاسبات آماری و اقتصاد سنجی قرار گرفته اند. در فصل اول موضوع شناسی تحقیق ارایه و در فصل دوم چارچوب نظری تحقیق مطرح گردید و همچنین تصویر اجمالی از وضعیت تجارت خارجی ایران ارایه شد. مطابق یافته های این فصل از تحقیق مطابق با تحولات جهانی اقتصاد و تجارت طی دهه های اخیر، سازمان جهانی تجارت و همگرایی در قالب پیمان های منطقه ای دو راهکاری هستند که کشورها سعی می کنند در چارچوب آنها سهم خود از تجارت جهانی را افزایش داده و برای محصولات تولیدی خود بازار مناسب پیدا کنند. مطابق تحلیل های این فصل طی دهه های اخیر، سهم ایران از تجارت جهانی کاهش یافته و سیاستگزاران همواره در پی دستیابی به راهکار هایی بوده اند تا این سهم را افزایش دهند. برای دستیابی به سهم بیشتر در تجارت جهانی، لازم است ساختار تولید و تجارت کشور تحولات بسیاری را پذیرا شود. همچنین لازم است امکانی فراهم گردد که برای گسترش حجم تجارت، دسترسی به بازارهای صادراتی تسهیل گردد و همانطور که عنوان شد یکی از مهمترین اهداف سازمان جهانی تجارت و پیمان های منطقه ای فراهم آوردن شرایط آسان تر برای دستیابی به بازارهای بزرگتر است. همچنین نظریه شرکای تجاری طبیعی عنوان می کند، کشور هایی که از نظر جغرافیایی نزدیک هستند می توانند تجارت بیشتری نسبت به کشورهایی که از هم دور هستند با یکدیگر داشته باشند. این نظریه می تواند مشوق ایجاد و تقویت همگرایی های منطقه ای باشد. شناسایی شرکای تجاری ایران می تواند صحت و سقم نظریه شرکای تجاری طبیعی را در مورد ایران تعیین نماید. بدین منظور در فصل دوم ضمن اشاره کوتاهی به نظریه همگرایی منطقه ای در راستای گسترش تجارت کشور، شرکای تجاری ایران بر اساس سهم بیشتر(بالای 5 میلیون دلار) در صادرات در سال 1382 معرفی شدند و در فصول بعد، مبنای محاسبات آماری و اقتصاد سنجی قرار گرفتند. این مجموعه بالغ بر 62 کشور بود. از نظر تعداد، ایران به 32 کشور آسیایی(امارات متحده عربی، عراق، ژاپن، آذربایجان، هند، افغانستان، چین، پاکستان، ترکمنستان، عربستان سعودی، کویت، تاجیکستان، ازبکستان، سنگاپور، تایوان، هنگ کنگ، سوریه، اندونزی، قزاقستان، جمهوری کره، گرجستان، قرقیزستان، لبنان، بنگلادش، بحرین، ویتنام، اردن، قطر، یمن، عمان، مالزی و تایلند) صادراتی بالای 5 میلیون دلار داشته است. این رقم برای بازار اروپا(آلمان، ایتالیا، ترکیه، اسپانیا، ارمنستان، روسیه، سوئیس، فرانسه، انگلستان، بلژیک، هلند‌، اوکراین، سوئد، دانمارک، رومانی، یونان، لهستان، مجارستان و اتریش)19 کشور، برای بازار آمریکا(ایالات متحده آمریکا، کانادا و مکزیک)3 کشور و برای بازار آفریقا(سودان، آفریقای جنوبی، مصر، مراکش،‌ لیبی، کنیا و الجزایر) 7 کشور بوده است. همچنین ایران به استرالیا نیز صادراتی بالای 5 میلیون دلار داشته است. رقم صادرات ایران به کشورهای همسایه در سال 1382(امارات متحده عربی، عراق، آذربایجان، افغانستان، پاکستان و ترکمنستان) بین 916 تا 136 میلیون دلار بوده است که با توجه به رقم کل صادرات غیر نفتی ایران به نظر می رسد مطابق نظریه شرکای تجاری طبیعی، ایران صادرات خوبی به کشورهای همسایه که از نظر جغرافیایی نزدیک هستند، داشته است. تراز تجاری ایران با این کشورها به جز امارات متحده عربی مثبت بوده است. البته صادرات و واردات ایران به/ از امارات متحده عربی مربوط به خود این کشور نیست، به نظر می رسد صادرات ایران به این کشور، مجددا از این کشور به کشورهای دیگر صادر گردیده و بخش عمده ای از واردات ایران از امارات متحده عربی مربوط به صادرات مجدد این شیخ نشین حاشیه خلیج فارس است. برای بررسی صحت و سقم نظریه شرکای تجاری طبیعی در ادامه فصل دوم تجارت ایران با پیمان های منطقه ای مهم و یا مجاور ایران مورد توجه قرار گرفت. بررسی ها نشان داد در بین پیمان های منطقه ای فعال در سطح جهان، ایران روابط تجاری فعالی با سازمان کنفرانس اسلامی، جامعه اقتصادی اروپا، اکو، CIS و شورای همکاری خلیج فارس داشته است. در سال 1382، ایران در حدود 3303 میلیون دلار صادرات به کشورهای عضو کنفرانس اسلامی داشته و در همین سال 5895 میلیون دلار واردات از کشورهای عضو سازمان کنفرانس اسلامی داشته است. میزان صادرات ایران به جامعه اقتصادی اروپا790 میلیون دلار بوده در حالی که واردات ایران از کشورهای عضو اتحادیه 10635 میلیون دلار بوده است. ایران علیرغم نیاز به تامین واردات خود از کشورهای اتحادیه اروپا، به دلیل عدم توانایی های اقتصادی و مشکلات سیاسی نتوانسته است از بازار اروپا برای مقاصد صادراتی خود استفاده کند. سازمان همکاری های اقتصادی(اکو) یک پیمان منطقه ای است که ایران به همراه پاکستان، ترکیه، افغانستان و جمهوری های آسیایی اتحاد جماهیر شوروی سابق(آذربایجان، ازبکستان، تاجیکستان، ترکمنستان، قزاقستان و قرقیزستان)در آن عضو هستند. صادرات ایران به کشورهای عضو این سازمان در سال 1382، 1183 میلیون دلار بوده است و در مقابل در این سال ایران 1159 میلیون دلار از این کشورها واردات داشته است. صاردات ایران به کشورهای عضوCIS در سال 1382 در حدود 935 میلیون دلار بوده ولی در مقابل ایران از این کشور ها واردات بسیار بیشتر در حدود 2049 میلیون دلار داشته است. میزان صادرات ایران به کشورهای همجوار در سال 1382، 1641 میلیون دلار بوده و در مقابل 895 میلیون دلار از این کشورها واردات داشته است. صادرات ایران در سال 1382، به کشورهای حاشیه خلیج فارس در حدود 1215 میلیون دلار بوده و در عوض وارداتی در حدود 4013 میلیون دلار از این کشورها داشته که بیشترین سهم در این تجارت مربوط به کشور امارات متحده عربی است، توضیح آن در قبل ارایه گردید. وضعیت تجاری ایران با شرکای اصلی تجاری و همچنین بررسی میزان تجارت ایران با پیمان های منطقه ای نشان می دهد بین بازارهای صادراتی و مبادی وارداتی ایران هماهنگی قابل توجهی وجود ندارد. ایران بیشترین واردات را از اتحادیه اروپا داشته در حالی که رقم صادرات ایران به این کشورها نسبت به سایر پیمان های منطقه ای در پایین تر حد قرار دارد و عکس آن در ارتباط با کشورهای همجوار صادق است که بازار خوب ولی ناپایداری (بر اساس شواهد تاریخی) برای صادرات ایران بوده اند ولی قادر به تامین نیازهای وارداتی ایران نبوده اند. آمارها نشان می دهد ایران بیشتر واردات خود را از کشورهای اتحادیه اروپا، امارات متحده عربی، بعضی از کشورهای عضو کنفرانس اسلامی از جمله ترکیه و بعضی از کشورهای عضو ‍‍CIS تامین کرده است. تحلیل تجارت دو جانبه و بهبود تجارت ایران با شرکای تجاری موضوعات فصول سوم و چهارم را تشکیل می دهد. هدف فصل سوم، برآورد درجه اکمال و تشابه تجاری ایران با شرکای تجاری عمده آن بود. در این راستا، ابتدا روش‌های تعیین درجه اکمال تجاری ارایه گردید. روش‌های مزبور در دو گروه تعیین امکان تجارت بالقوه بین دو کشور و اندازه‌گیری میزان تجارت بالقوه بین دو کشور دسته‌بندی گردیدند. پس از مروری بر مطالعات تجربی در این زمینه، شاخص کسینوس برای تعیین امکان پذیری یا عدم امکان پذیری توسعه تجارت ایران با شرکای عمده تجاری محاسبه شد تا میزان اکمال تجاری ایران با شرکای عمده تجاری تعیین شود. این شاخص در سه سطح کل تجارت، بخش های اقتصادی و گروه های کالایی ارایه و مورد بررسی قرار گرفتند. براساس دامنه شاخص کسینوس(بزرگتر یا کوچکتر از 5/0 ) و روند آن (افزایشی یا کاهشی) شرکای تجاری کشور در چهار دسته طبقه‌بندی شدند. محاسبات انجام شده نشان می دهد که بیشترین امکان توسعه صادرات ایران(از میان شرکای تجاری اصلی) با کشور آفریقای جنوبی(هر چند روند زمانی شاخص در جهت منفی بوده است یعنی ساختار صادرات کالایی ایران به گونه ای بوده است که توسعه صادرات ایران با این کشور را در جهت منفی تحت تاثیر قرار داده است) می باشد. کشورهای هند، ژاپن، کره جنوبی، اندونزی، یونان، تایلند، لهستان، ایتالیا، سوئد، اردن، فرانسه، ایالات متحده آمریکا، اسپانیا، هلند، کنیا، چین، آلمان و اوکراین نیز در زمره شرکایی قرار دارند که لازم است صادرات ایران به آنها بیشتر مورد توجه قرار گیرد. زیرا صادرات ایران با نیازهای وارداتی این کشورها از درجه اکمال بالایی برخوردار است. ضمن آنکه در طی زمان نیز ساختار صادرات کالایی ایران به نحوی بوده که امکان توسعه صادرات ایران به این کشور ها را تقویت نموده است. هرچند میزان اکمال تجاری ایران با کشورهای آفریقای جنوبی، ترکیه، رومانی، استرالیا، مراکش و پاکستان نیز قابل توجه بوده و مقدار شاخص در مورد تمام آنها رقمی بیش از 5/0 بوده، لیکن ساختار صادرات کالایی ایران به گونه ای بوده است که توسعه صادرات ایران به این کشورها را در جهت منفی تحت تاثیر قرار داده است. تایوان، کانادا، سنگاپور، بلژیک، اتریش، انگلستان، فدراسیون روسیه، سوئیس، مالزی، امارات متحده عربی، افغانستان، لیبی، مصر، یمن، عراق، ویتنام، لبنان، گرجستان، مکزیک، عربستان سعودی، هنگ‌کنگ، قزاقستان، عمان، سودان، ترکمنستان، کویت و قطر کشورهایی هستند که میزان اکمال تجاری ایران با آنها اندک بوده لیکن روند تغییر شاخص در طی زمان نشان می دهد که ساختار تجاری فی‌مابین توجیه‌کننده تلاش برای توسعه صادرات ایران به این کشورهاست. اما کشورهایی همچون دانمارک، مجارستان، ازبکستان، الجزایر، ارمنستان، تاجیکستان، آذربایجان، بنگلادش، قرقیزستان، بحرین و سوریه از جمله شرکای تجاری ایران هستند که حمایت از صادرات تجار ایرانی به آنها از توجیه چندانی برخوردار نیست. در بعد دوم (اکمال وارداتی ایران از شرکای عمده تجاری)، کشور بحرین از بالاترین پتانسیل جهت تامین نیازهای وارداتی ایران برخوردار است. همچنین بررسی های انجام شده نشان می دهد که ایتالیا، اسپانیا، رومانی، ایالات متحده آمریکا، فرانسه، سوئد، هلند، جمهوری کره، اتریش، انگلستان، یونان، آلمان، کنیا، تایلند، دانمارک، سنگاپور، هند، بلژیک، مجارستان، ژاپن، ترکیه، تایوان، لهستان، چین، لبنان، کانادا، مکزیک، سوئیس، روسیه، مالزی، هنگ‌کنگ، استرالیا، مصر، اندونزی، لیبی، اردن، الجزایر، افغانستان، عراق، تاجیکستان، امارات متحده عربی، بحرین، سودان، کویت، آفریقای جنوبی، مراکش، سوریه، ترکمنستان و عربستان سعودی به جهت دارا بودن بالاترین اکمال تجاری می توانند مبادی اصلی تامین نیازهای وارداتی ایران باشند. در مقابل کشورهای یمن، گرجستان، ویتنام، ارمنستان، ازبکستان، آذربایجان، قرقیزستان، اوکراین، پاکستان، قزاقستان، بنگلادش، عمان و قطر جایگاه خاصی در تامین نیازهای وارداتی ایران ندارند. درفصل چهارم برای شناسایی شرکای عمده تجاری ایران، از یک مدل جاذبه تعمیم یافته در قالب مدل‌های پانل دیتا در طی دوره 81- 1374 استفاده شد. تجزیه و تحلیل در حالت اول در سه قسمت شامل برآورد واردات دوجانبه، برآورد صادرات دوجانبه، برآورد تجارت دوجانبه و در حالت دوم با ورود شاخص‌ اکمال تجاری به عنوان یک متغیر توضیحی به برآوردهای حالت اول در طی همان دوره انجام پذیرفت. لازم به توضیح است که به علت نبود آمار و اطلاعات برای 4 کشور تایوان، لیبی، یمن و سودان ابن کشورها در برآورد وارد نشده اند.