تاریخ:

ارديبهشت 1392

نویسنده:

محمدرضا عابدین مقانکی

کلیدواژه ها:

تجارت خارجی - ایران - 1390 - 1391

بررسی تجارت خارجی ایران طی سالهای 1390 و 1391 بوده است. بررسی اطلاعات در سطوح مختلف به انجام رسید و نتایج نشانگر آنست‌که: الف) هنوز صادرات غیرنفتی کمتر از واردات بوده و در سال 1391، صادرات حداکثر 60 درصد از واردات را پوشش می‌دهد. بررسی روند، نشانگر آنست‌که ارزش صادرات و واردات در سال 1391 نسبت به سال 1390 کاهش یافته است. ب) بهای معاملاتی هر کیلوگرم کالای وارداتی کشور 2.9 برابر هر کیلوگرم کالای صادراتی کشور در این سال بوده است. به‌عبارت دیگر، کالاهای صادراتی از ارزش‌افزوده پایین‌تری نسبت به کالاهای وارداتی کشور برخوردار بوده‌اند. ج) در سال 1391، تعداد کدهای تعرفه هشت رقمی HS وارداتی 1.5 برابر تعداد کدهای تعرفه صادراتی بوده است. در مقایسه با سال 90، تعداد کدهای صادراتی افزایش یافته، اما تعداد کدهای وارداتی کاهش یافته است. د) تمرکز بالایی در بازارهای هدف صادراتی ایران وجود داشته و عمده صادرات کشور به تعداد بسیار محدودی از کشورها صادر می‌شود. ضمن‌آنکه جهت‌گیری بازارهای هدف صادراتی، عمدتا به سوی کشورهای آسیایی بوده است. پر واضح است که اعمال تحریم از سوی کشورهای پیشرفته و جهت‌گیری عمده صادرات نفت‌خام کشور به سوی بازارهای آسیایی و نیز توسعه دهه‌های اخیر کشورهای درحال توسعه آسیایی از جمله علل بروز این رویداد بوده است. اما مطمئنا شناخت علل اصلی و سهم هریک از این موارد در جهت‌گیری آسیایی تجارت خارجی کشور، نیازمند بررسیهای بیشتری است. ه) در مورد واردات نیز، تمرکز بالایی در مبادی وارداتی ایران وجود داشته و عمده واردات کشور از تعداد بسیار محدودی از کشورهای جهان وارد می‌شوند. هرچند در زمینه واردات نیز تاحدی جهت‌گیری در زمینه کشورهای طرف تجاری به سمت کشورهای آسیایی است، اما هنوز واردکنندگان ناگزیر از انجام واردات برخی کالاها از کشورهای غیرآسیایی و عمدتا اروپایی می‌باشد. اعمال تحریم از سوی کشورهای توسعه‌یافته بر وضعیت واردات نیز تاثیراتی داشته، اما برخی الزامات در اقتصاد ایران باعث شده تا کشورهای اروپایی به تدریج از صحنه تامین‌کنندگان کالا برای ایران خارج شوند. و) گمرک‌هایی که در زمینه صادرات کالاهای ایران فعالند نیز بسیار محدود و متمرکز در تعداد اندکی از گمرکها می‌باشند. به‌ویژه گمرک‌های مستقر در بنادر جنوبی که امکان انجام فعالیت‌های مرتبط با صادرات محصولات پتروشیمی را دارا می‌باشند، در این زمینه از اهمیت بیشتری برخوردارند. ز) در زمینه واردات نیز انجام فعالیتهای گمرکی در تعداد محدودی از گمرکهای کشور متمرکز است که در این مورد نیز عموما گمرکهای مستقر در بنادر جنوبی کشور بیشترین سهم را به خود اختصاص می‌دهند. ح) با تفکیک کالاهای تجاری کشور برپایه نوع مصرف کالا ملاحظه می‌شود که در سالهای مورد بررسی، کالاهای واسطه‌ای در میان کالاهای تجاری کشور در هر دو جنبه صادرات و واردات مهمترین اقلام محسوب می شوند. در بخش صادرات، کالاهای مصرفی و موادخام در رتبه‌های بعدی قرار دارند اما در بخش واردات، کالاهای سرمایه‌ای و مصرفی در رتبه‌های بعدی قرار می‌گیرند. اما نکته مهم آنست‌که سهم گروه کالاهای نامشخص در بخش واردات چشمگیر بوده و نسبت به سال پیش از آن نیز افزایش یافته است. ط) سهم تجارت کالاهای صنعتی از کل تجارت خارجی کشور درسالهای تحت بررسی چشمگیر بوده و نشان از اهمیت کالاهای صنعتی در تجارت ایران دارد. در سال 1391، سهم کالاهای صنعتی از کل صادرات کشور، 77.36 درصد و سهم کالاهای وارداتی از کل واردات کشور 71.5 درصد بوده است. ی) تجارت ایران برپایه گروه‌های صنعتی نشانگر آنست‌که گروه‌های صنعتی اندکی عمده کالاهای صادراتی و وارداتی کشور را از آن خود نموده‌اند. مهمترین صنعت صادراتی کشور را صنعت تولید مواد و محصولات شیمیایی تشکیل می‌دهد که محصولات پتروشیمی را نیز شامل می‌شود. مهمترین گروه وارداتی کشور نیز صنعت تولید ماشین‌آلات و تجهیزات طبقه‌بندی‌نشده است. برای توضیح روند تغییر در تجارت خارجی کشور دلایل گوناگونی را می‌توان ذکر نمود که به‌طور خلاصه عبارتند از عدم مدیریت مناسب در بخش تجارت خارجی؛ توسعه کشورهای درحال توسعه به‌ویژه در آسیا طی دهه‌های اخیر؛ اعمال تحریم از سوی کشورهای پیشرفته؛ جهت‌گیری عمده صادرات نفت‌خام کشور به سوی بازارهای آسیایی؛ کاهش ارزش پول ملی و بلوکه شدن درآمدهای ارزی کشور در بازارهای هدف صادرات نفت‌خام و صادرات غیرنفتی به‌ویژه در کشورهایی چون چین و هند و کره‌جنوبی، امکان‌پذیری برقراری روابط سیاسی و تجاری با کشورهای بسیار محدود و اندک. گذشته از اینکه دلیل این اتفاقات چیست، ادامه این روند این نگرانی را به بار می‌آورد که متمرکز شدن طرف‌های تجاری ایران (چه در صادرات و چه در واردات) منجر به این خواهد شد که اولا قدرت چانه‌زنی کشور در تجارت خارجی به‌شدت کاهش یافته و در عوض برای طرف‌های خارجی این توان به‌میزان زیادی افزایش یابد. همچنین در مورد استمرار حضور ایران در زنجیره تولید کالاهای مختلف، به‌نظر می‌رسد ریسک حذف ایران از این زنجیره‌ها برای طرف‌های تجاری ایران کاهش یافته و آنها به‌راحتی بتوانند کشورهای دیگر را جایگزین ایران در تامین کالاهای وارداتیشان از کشور ما نمایند. بنابراین ایران طرف‌های تجاری‌ای را از دست می‌دهد که بعدا بازیافتن این طرف‌های تجاری برایش با هزینه‌های بیشتری امکان‌پذیر خواهد بود.