هفتمین نشست از سلسله نشست های تخصصی آمایش سرزمین، با عنوان «خوشه صنعتی، پیشران توسعه پایدار منطقهای» با حضور مصطفی محمدی مدیر گروه پژوهش­های صنعت موسسه مطالعات و پژوهش­های بازرگانی، فخرالسادات فاطمی پژوهشگر گروه صنعت موسسه مطالعات و پژوهش­های بازرگانی و غلامرضا سلیمانی عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم پزشکی در محل موسسه مطالعات و پژوهش­های بازرگانی برگزار شد.

به گزارش روابط عمومی موسسه مطالعات و پژوهش های بازرگانی، در این نشست شناخت پتانسیل­ها و استعدادهای منطقه­ای و تطبیق آن با طرح­ها و برنامه­های صنعتی، معدنی و تجاری که موضوع اصلی طرح آمایش سرزمین است، خوشه های صنعتی و ظرفیت آن برای تجدید ساختارهای تولیدی و تجاری منطقه­ای، مورد بحث و گفتگو قرار گرفت.

در ابتدای مصطفی محمدی مدیر گروه پژوهش های صنعت موسسه مطالعات و پژوهش­های بازرگانی به عناوین و محورهای 6 نشست برگزار شده در زمینه آمایش سرزمین اشاره کرد و با بیان محورهای مختلف هریک از نشست ها و دیدگاه­های متفاوت بررسی شده در هر یک، ضمن تبیین اهمیت برنامه ریزی مبتنی بر آمایش سرزمین، نمایی از جنبه های متفاوت پیاده سازی طرح آمایش سرزمین و چالش­های مهم ساختاری، نهادی و منطقه­ای موجود در جهت تحقق آن را ارائه کرد.

وی با اشاره به مجموعه اقدامات انجام شده، توزیع عادلانه امکانات و فرصت ها متناسب با ظرفیت­های هر منطقه را هدف اصلی این طرح عنوان کرده و افزود: با شناسایی استعدادها و پتانسیل های معدنی، صنعتی و تجاری هر منطقه به تفکیک شهر و استان و بر اساس کدهای ISIC چهار رقمی تلاش شده تا مسیر توسعه هر منطقه با هدف ایجاد فرصت­های اشتغال، سرمایه گذاری و صادرات، از طریق تعیین پروژه های اولویت دار و تدوین برنامه دقیق اجرایی آن هموار گردد.

وی خوشه های صنعتی را به عنوان یکی از ابزارهای توانمند در راستای نیل به توسعه پایدار منطقه­ای در چارچوب طرح آمایش سرزمین  ذکر کرد که با برخورداری از ویژگی­ها و پتانسیل­های خاص در تجمیع منابع و امکانات، فرصت بهره­برداری بهینه از ظرفیت­های منطقه­ ای را فراهم نموده و با توانمندسازی بنگاه های کوچک و متوسط فعال در خوشه های صنعتی افزایش بهره­وری، ارتقاء کیفیت و رونق تولید را تسهیل می نمایند.

*خوشه ها، سیاست گذاری و توسعه محدوده جغرافیایی خوشه ای

در ادامه فخرالسادات فاطمی پژوهشگر گروه صنعت موسسه مطالعات و پژوهش­های بازرگانی، با تمرکز بر مفهوم خوشه صنعتی، توانمندی این مفهوم را از منظر ادبیات علمی و تجارب کشورها برای هدایت برنامه ریزی توسعه صنعتی و منطقه­ای در مناطق مختلف در سه بخش بررسی کرد.

وی ، با مروری بر مبانی نظری خوشه های صنعتی، ابعاد، ویژگی­ها و بازیگران اصلی آنها ، تلاش کرد تا نحوه تجمیع ارزش­ها، منابع، دانش­ها و مهارت­ها و همچنین چگونگی شکل­گیری روابط پایدار بین بنگاه­های فعال در خوشه­ها را توضیح دهد.

پژوهشگر موسسه مطالعات و پژوهش های بازرگانی  با اشاره به صرفه های ناشی از تجمیع، بر این موضوع تاکید کرد: بهره­گیری مناسب از صرفه های اقتصادی و اجتماعی خوشه­های صنعتی، فرصت­های جدیدی را برای افزایش عملکرد نوآورانه بنگاه­ها و توسعه منطقه­ای از طریق افزایش رقابت و همکاری و اقدامات مشترک فراهم می کند.

فاطمی اظهار کرد:  مرور تجربه موفق کشورهایی همچون ژاپن و آلمان نشان می دهد که با توجه به وجود گونه­های متفاوت خوشه­ای و انعطاف و توانمندی این مفهوم برای بهره گیری در راستای کارکردهای متنوع، می­توان با سیاست­های هدفمند و مناسب، بسترهای متنوعی را برای رشد و توسعه منطقه ای فراهم نمود.

وی بر تدوین آگاهانه سیاست ها و خط مشی­های شناختی، هنجاری و تنظیمی مناسب تاکید کرد و افزود: این سیاست ها  ضمن تسهیل­گری و ایجاد بستر مناسب برای رشد و توسعه بنگاه­های فعال در خوشه ها، با ایجاد حمایت های ضروری، توان ایستادگی آنها را در برابر چالش های ساختاری، اقتصادی و محیطی موجود افزایش داده و می­تواند با گذر از شرایط شکست خوشه­ای، تجربه های موفقی را ثبت نماید.

فاطمی در بخش دوم سخنرانی خود  به مبانی و اصول کلی سیاست­گذاری خوشه ای پرداخت و گفت: پیچیدگی ها و الزامات فرآیند سیاست­گذاری، بسترهای سیاستی موثر بر تدوین خط مشی خوشه­ای، گام­های فرآیند سیاست­گذاری خوشه­ای و تحولات ایجاد شده در اولویت ها و نگرش های موجود در این فرآیند، از جمله موضوعاتی بود که در این بخش مورد اشاره قرار گرفت.

وی در بخش سوم صحبت های خود با توجه به توانمندی خوشه های صنعتی در بهبود ساختارهای تولیدی، نهادی و تجاری منطقه­ای و همچنین بررسی تجاربی مانند مناطق آزاد اقتصادی، ایده توسعه خوشه­های صنعتی در محدوده جغرافیایی وسیع­تر در نقاط همجوار مرزی و بین کشورهای همسایه را مطرح کرد.

پژوهشگر موسسه مطالعات و پژوهش های بازرگانی، بر تشکیل خوشه های جدید منطقه­ای بین کشورهای همسایه، که از حوزه­های دانشی مختلفی همچون علوم منطقه­ای، جغرافیای اقتصادی، برنامه­ریزی و توسعه منطقه­ای و همچنین تجارت و بازرگانی و استراتژی صنعتی بهره می برد تاکید کرد چراکه این امر  می تواند بستر مناسبی را برای توسعه توانمندی­های صنعتی و مدیریتی در یک منطقه وسیع تر فراهم نماید.

وی ادامه داد: همچنین با افزایش ظرفیت فرهنگی و اجتماعی برای همکاری، مشارکت و اقدام جمعی شرایط مناسبی برای توسعه توان رقابتی منطقه ای، پیوندهای گسترده­تر ارزش افزا، تسهیل حضور موثر در بازارهای منطقه ای و جهانی و کسب سهم مناسبی در زنجیره ارزش جهانی را فراهم می شود.

*بررسی وضعیت خوشه های صنعتی در ایران

در ادامه این نشست دکتر غلامرضا سلیمانی عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی مباحث خود را به بررسی وضعیت خوشه های کسب و کار در ایران اختصاص داد و مفاهیم مرتبط با خوشه ها را مطابق با شرایط و ویژگی­های خوشه های کسب و کار در ایران تطبیق داده و مصادیق تجربی متعددی را برای آن ها برشمردند.

وی اظهار کرد: ایجاد خوشه های کسب و کار فرآیند پیچیده ای است و لازم است که موانع متعددی مدیریت مرتفع گردد. بنابراین، شناسایی تمرکزهای سنتی موجود که به طور تاریخی در مناطق مختلف شکل گرفته اند و کمک به رفع چالش­ها و موانع موفقیت آنها در قالب برنامه­های توسعه­ای، می­تواند ضمن احیا و تقویت پویایی این خوشه ها، نتایج بهتری را ایجاد نماید.

 سلیمانی با اشاره به چند نمونه از پروژه های توسعه خوشه­ای در کشورهای مختلف، افزود: در سال­های اخیر توسعه خوشه­ای به عنوان یک الگوی توسعه اقتصادی اثربخش در سطح جهانی به طور گسترده مورد استقبال قرار گرفته است. در کشور ما نیز اگرچه اکثریت بنگاه های فعال در فضای کسب و کار خرد و متوسط بوده و با محدودیت­ها و موانع متعددی برای ادامه فعالیت مواجه می باشند، اما هنوز باور و اعتقاد عملی بین سیاست گذاران و نهادهای متولی برای توسعه الگوی خوشه­ای به عنوان یک الگوی جامع توسعه کسب و کارهای کشور شکل نگرفته است.

وی با اشاره به منافعی که بنگاه­ها از حضور در خوشه­ها کسب می­کنند، اهداف و اصول برنامه­های توسعه خوشه­ای و گام­های اجرایی آن را با ذکر نمونه هایی از خوشه­های یزد، خراسان و سیستان توضیح داد و بر این تاکید داشت: برنامه توسعه خوشه­ای، برنامه­ای بلند مدت بوده و نیازمند انسجام و تداوم در سیاست­گذاری، اجرا و نظارت در سطوح مختلف نهادهای مرتبط است.

 وی با بیان اینکه بنا به آمار سال 1401 سازمان صنایع کوچک و شهرک­های صنعتی حدود 505 خوشه در سطح کشور شناسایی شده، تدوین سند جامع توسعه خوشه­های کسب و کار در سطح کشور را یک ضرورت برای پایداری موفقیت برنامه­های توسعه خوشه­ای ذکر کردند.

عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی با بیان برخی از نتایج و پیشرفت­های کسب شده در برنامه های توسعه خوشه­ای در سال­های اخیر، فقدان هماهنگی نهادی و اجرایی نهادهای پشتیبان، عدم مشارکت مراکز علمی و تحقیقاتی، تمرکز خوشه ها بر بهره­برداری از منابع به جای سرمایه گذاری بر ارتقاء سطح دانش و مهارت، پیوندهای ضعیف بین بنگاهی، بازارهای محدود و فقدان روحیه مشارکت و همکاری بین فعالان اقتصادی را به عنوان مهم­ترین چالش­های خوشه­های فعال در فضای کسب و کار ایران عنوان کرد.

وی بر تشکیل شورای ملی توسعه خوشه­های کسب و کار و شکل­گیری اجماع بین فعالان این حوزه و نهادهای سیاست­گذار در یک افق بلندمدت تاکید کرد و گفت: الزام همراهی و همکاری سایر نهادها شرط اساسی برای موفقیت برنامه­های توسعه­ای در این زمینه است.