اقتصاد چرخشی: محرک توسعه صنعتی فراگیر و پایدار

تهيه و تنظيم: فائزه هدایت نظری، استادیار موسسه مطالعات و پژوهش های بازرگانی

توسعه صنعتی فراگیر و پایدار(ISID)[1]، پیشرفت صنعتی، رشد اقتصادی و تنوع را به شیوه­ای اجتماعی فراگیر و سازگار با محیط زیست ترویج می­کند. مطابق با این چشم­انداز، صنعتی شدن نباید صرفا براساس پتانسیل تولید درآمد آن ارزیابی شود بلکه استفاده کارآمد از منابع، کاهش سطح انتشار مواد زائد و خلق مشاغل سبز با امکان ارائه محصولات با کیفیت بالا نیز باید در نظر گرفته شود. بدین­ترتیب، یکی از چالش­های اساسی در مسیر توسعه پایدار، تفکیک عوامل دارای پتانسیل رشد اقتصادی از استفاده مستمر از منابع تجدیدناپذیر است که همین امر تاثیر مثبتی بر محیط زیست خواهد داشت. این در حالی است که مدل اقتصادی خطی فعلی بر اساس رویکرد «گرفتن، ساختن و دفع» شکل گرفته است که به دلیل استفاده و برداشت از منابع طبیعی و تجدیدناپذیر فشار زیادی بر زمین ایجاد نموده است. به طوری­که در سال 2015، 92.8 میلیارد تن منابع وارد اقتصاد جهانی شده است و چنانچه این روند پرشتاب ادامه یابد، استفاده از منابع مادی تا سال 2050 دو برابر خواهد شد و به حدود 186 میلیارد تن در سال خواهد رسید. بدین­روی، گذار به سوی یک اقتصاد چرخشی، که در آن مواد و محصولات مورد استفاده مجدد و بازیافت قرار می­گیرند و تولید زباله به حداقل می­رسد، برای مقابله موثر با این چالش جهانی ضروری است.

در واقع، اقتصاد چرخشی به معنای آن است که محصولات، قطعات و مواد چندین بار در طول زنجیره­های ارزش باز گردانده می­شوند و مکررا مورد استفاده قرار می­گیرند. این امر براساس اصول اقتصاد چرخشی صورت می­گیرد که در آن نخست محصولات برای دوام طولانی مدت طراحی شده­اند، دوم آن­که ارزش خلق شده تا زمانی که ممکن است در چرخه اقتصادی حفظ می­شود و سوم، تولید زباله(انواع پسماند، ضایعات، مواد زائد) و آلودگی­های مختلف به حداقل خواهد رسید(رویکرد زباله صفر[2]). درنهایت، استفاده از انرژی­های تجدیدناپذیر تا حد ممکن در صنایع به حداقل برسند و با انرژی­های تجدیدپذیر جایگزین شوند. از این رو، اقتصاد چرخشی می­تواند ستون محکمی برای تدوین سیاست­های عمومی به­منظور حمایت از توسعه صنعتی پایدار و فراگیر در میانه محدودیت­ها و نگرانی­های زیست محیطی و اجتماعی موجود جهان باشد. این امر شامل تغییرات قابل توجهی در الگوهای تولید و مصرف است که توسط سیاست­هایی که فعالیت­های صنعتی و اقتصادی را با مرزهای زیست محیطی زمین سازگار می­کند، پشتیبانی می­شود. لذا، علاوه بر ترویج جداسازی منابع قابل استفاده از پسماند و ارتقای کارایی آن، اقتصاد چرخشی می تواند به روش­های مختلفی به توسعه صنعتی فراگیر و پایدار جهان کمک کند و یک مدل صنعتی­سازی انسانی و محیط­زیست-محور را پرورش ­دهد. بنابراین یک پارادایم صنعتی­سازی جدید باید با ارزیابی مجدد معیارها و شاخص­های ایجاد شده توسط اقتصاد چرخشی همراه باشد.

باید اذعان داشت، درسال­های اخیر با توجه به اهمیت موضوع توسعه صنعتی فراگیر و پایدار در کشورهای مختلف جهان، توسعه سیاست­­گذاری در حوزه اقتصاد چرخشی در بخش­های مختلف صنعت مورد توجه قرار گرفته است؛ به طوری­که کشورهای مختلف این مهم را در صدر اولویت سیاست­گذاری­های صنعتی خود قرار داده­اند و به توسعه برنامه­های راهبردی و عملیاتی(شامل توسعه سیاست­های جدید، چارچوب نظارت بر اقتصاد چرخشی، تجدید نظر در قوانین) پرداخته شده است.

نمونه­ای از سیاست­گذاری­های جهانی صورت گرفته در خصوص اقتصاد چرخشی صنایع مختلف در کشورهای اروپایی در جدول زیر نمایش داده  شده است.

جدول1. نمونه سیاست­گذاری اتحادیه اروپا در حوزه اقتصاد چرخشی

با عنایت به جدول فوق، می­توان دریافت که توجه به اقتصاد چرخشی در حال توسعه به انواع بخش­های صنعت یا حوزه­های مصرف و زنجیره های ارزش است. این بخش­های کلیدی یا اولویت­دار با توجه به سیاست­های اختصاصی که ممکن است از ساختار اقتصادی ملی، اندازه بخش­ صنعتی، پتانسیل بهبود و یا ارتباط با سیاست­های کلان الهام گرفته شود، توسعه می­یابند. نمونه­هایی از سیاست­گذاری بخش­های کلیدی و یا حوزه­های صنعتی اولویت­دار اقتصاد چرخشی کشورهای اروپایی در جدول زیر ارائه شده است.

جدول2. نمونه بخش­های صنعتی اولویت­دار سیاست­گذاری اتحادیه اروپا در حوزه اقتصاد چرخشی

با عنایت به جدول فوق و با این مرور کلی روشن می شود که ساخت و ساز، مواد غذایی و پلاستیک اغلب در زمره حوزه سیاست­گذاری­های اصلی کشورهای اتحادیه اروپا قرار داشته است. این در حالی است که اقتصاد زیستی، فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) و حوزه پوشاک و منسوجات نیز در سطح بعدی اولویت­گذاری­های سیاست صنعتی قابل توجه بوده­اند. باید متذکر شد که به­منظور تحقق اهداف توسعه صنعتی پایدار و فراگیر، علاوه بر هدف­گذاری و تعیین اقدامات اساسی؛ پایش و نظارت مستمر بر اجرای سیاست­گذاری­های این حوزه نیز در سال­های اخیر از جمله الزامات مهم بوده است تا کشورهای مختلف بتوانند نحوه عملکرد (نظیر مصرف مواد و منابع، میزان بازگشت مواد به زنجیره ارزش، میزان مصرف انرژی، مدیریت پسماند، تدارکات سبز ، سرمایه­گذاری صورت گرفته و ...) خود را در تحقق اهداف اقتصاد چرخشی بررسی و نظارت نمایند. از این رو، در سال­های اخیر بسیاری از کشورها در حال ارزیابی عملکرد خود در صنایع مختلف بوده­­اند و تهیه چهارچوب جامع به­منظور نظارت بر عملکرد اقتصاد چرخشی و ارائه گزارشات تفصیلی در این حوزه مورد توجه واقع شده است.

چنانچه بیان شد، بدیهی است که تدوین سیاست­های بلندمدت و راهبردی اقتصاد چرخشی همراه با تبیین اقدامات اجرایی از جمله وظایف اصلی دولت­ها برای توسعه صنعتی فراگیر و پایدار است و مهمترین توانمندسازهای کلیدی برای پیاده­سازی و اجرایی نموده اقتصاد چرخشی در کشورهای مختلف مشتمل بر توسعه نوآوری­های جدید و گذار به اقتصاد دیجیتال و دیجیتالی­شدن صنایع و زنجیره ارزش بوده است . این امر همراه با ارتقای نظارت، مشارکت و همکاری بین کسب و کارها، دولت­ها و مصرف­کنندگان نقش بنیادین در توسعه صنعتی پایدار و فراگیر جهان ایفا می­نماید و تحقق اهداف توسعه پایدار در سطح خرد و کلان را برای جوامع محقق می­سازد.

منابع و مآخذ:

1. A long-term strategy for a European circular economy – setting the course for success,2018.
2. Circular Economy policy innovation and good practice in Member States,2022.
3. de Melo, T. A., de Oliveira, M. A., de Souza, S. R., Vieira, R. K., & Amaral, T. S. (2022). Circular economy public policies: A systematic literature review. Procedia Computer Science, 204, 652-662.
4. Industrial policies for circular economy,2022
5. UNIDO’s strategy and action on supporting just transitions to inclusive, resilient and low-carbon circular economies,2021.