نخستین خوانش کتاب در موسسه مطالعات و پژوهشهای بازرگانی پس از دو سال وقفه ­ای که به خاطر همه­ گیری بیماری کرونا و به‌تبع آن رعایت فاصله‌گذاری‌های اجتماعی رخ داده ­بود، احیا شد. شعار این خوانش که هدف اصلی آن را به‌روشنی بیان می­کند، «اُنس دائمی با کتاب» است.

اولین خوانش کتاب در موسسه مطالعات و پژوهشهای بازرگانی در دوران بهبود نسبی اوضاع همه­ گیری کرونا، با خوانش کتاب «دگرگونی بزرگ: خاستگاه­‌های سیاسی و اقتصادی روزگار ما» نوشته کارل پولانی در روز سه‌شنبه 9 آذرماه سال جاری در سالن استاد روزبه این موسسه برگزار شد.

 

به گزارش روابط عمومی و امور بین‌الملل موسسه، مهدی رضایي مدیر اسناد و پايگاه‌هاي آماري اطلاعاتي موسسه و دبیر این نشست، برگزاری نخستین جلسه خوانش کتاب بعد از فروکش نسبی بیماری کرونا را نشانه خوب و امیدوارکننده‌ای دانست و ضمن اعلان استمرار این نشست‌های خوانش در موسسه، از نویسندگان و پژوهشگران داخل و خارج از موسسه دعوت کرد تا در این نشست به‌عنوان خوانشگر و یا مستمع مشارکت داشته باشند.

 

وي تصريح كرد: خوانش كتاب می‌تواند با اهداف متنوعي صورت گيرد؛ این امر می­تواند اشتياق مطالعه آن کتاب را برانگيزد، نكات مهم كتاب را برجسته‌تر کند و هم می­تواند برخي ابهامات موجود در آن كتاب را برطرف سازد. البته ما در موسسه مطالعات و پژوهشهای بازرگاني تلاش خواهيم كرد تا از اين طريق به تعامل بيشتر آراء و افكار بين محققین نيز بپردازیم؛ هرچند در مباحث علمي، باب بحث تند و جدل هم هميشه باز است.

 

رضايي گفت: کتاب پولانی با عنوان «دگرگوني بزرگ» یکی از آثار مهم و تأثیرگذار در حوزه تاریخ و اقتصاد است که به‌رغم گذشت چند دهه از انتشار آن، هنوز هم محل رجوع پژوهشگران است و در هر دوره‌ای می‌توان از آن مفاهیم جدیدی استنباط کرد. به همين دليل، در آغاز دور جديد خوانش كتاب در موسسه، اين اثر را در دستور خوانش قرار داديم.

 

دبير نشست خوانش كتاب موسسه، ایده اصلی کتاب پولاني را نقدی بر اندیشه­‌های متعارف اقتصاد، نظیر وجود اقتصاد آزاد به ما هو و وجود فی‌النفسه و نیز وجود ساختار خودجوش خودتنظیم گر در نظام سرمایه‌داری دانست و در ادامه از دکتر قاسم خرمی و دکتر علي دینی ترکمانی دعوت کرد تا به ارائه، نقد و بررسی کتاب «دگرگونی بزرگ» مبادرت نمایند و از حاضران در نشست نيز تقاضا کرد تا در مباحث شرکت داشته باشند.

 

قاسم خرمی: پولانی می‌گوید آینده کشورها را در گذشته آن‌ها ببینید

دکتر قاسم خرمی، محقق علوم سیاسی در مسائل ایران، ضمن ارائه خوانش و برداشت خود از کتاب «دگرگونی بزرگ» به جنبه‌های معرفت‌شناسی و روش‌شناسی پولانی اشاره کرد و افزود: پولانی ازآنجاکه تأثیر امر سیاسی بر امر اقتصادی را بررسی می‌کند، کار او در بستر اقتصاد سیاسی قرار می‌گیرد؛ اما نوشته‌ها و تأملات او، مشخصاً در حوزه «جامعه‌شناسی تاریخی» قابل ارزیابی است. هدف جامعه‌شناسی تاریخی هم «ديدن آينده در گذشته» و شناخت سرچشمه وضعیت امروز جوامع بشری است. در جايي از همين كتاب هم اشاره می‌کند كه «پایه‌های جهان نوین از ویرانه‌های جهان کهن سر درآورده است».

پولاني به جوامع عقب‌مانده نمی‌پردازد و به همين دليل نظريه توسعه ارائه نمی‌کند. او بيشتر روي وضعيت اروپا متمركز است و می‌خواهد بداند چرا اروپاي داراي صلح و مكنت در اوايل قرن بيستم، دچار جنگ و نكبت شد. البته مسئله اصلي پولاني دفاع از حقوق و آزادی‌های فردي و حفظ طبيعت در مقابل اقتصاد ليبرالي كه به كالايي شدن زمين و كار و پول دامن زده است، می­باشد.

 

او ظهور نظام سرمایه‌داری را پروژه می­داند و نه پروسه­‌ای طبیعی، و معتقد است که اقتصاد خودتنظیم­‌گر (خودسامان بخش) خودجوش نبوده، بلکه برنامه­‌ریزی شده و توسط قانون‌گذارها و نهادهای قدرت ایجاد شده است. پولانی همچنین معتقد است که ریشه اصلی دو جنگ اول و دوم جهانی را بایستی در اقتصاد جستجو کرد و این، درواقع اين هشدار مهم را می‌دهد كه گاه نداشتن پاسخ لازم براي اعتراضات داخلي، ممكن است باعث دامن زدن دولت‌ها به جنگ‌های خارجي شود.

 

خرمی اظهار کرد که پولانی در این کتاب از دو دگرگونی بزرگ نام می‌برد که ساختارهای سیاسی و اقتصادی دوران جدید را رقم‌زده‌اند: يكي بحران‌های اقتصادي منتهي به جنگ اول جهاني كه باعث حذف پايه طلا، محدود شدن تجارت خارجي و زمینه‌ساز دخالت دولت در اقتصاد و پول ملي و تأسیس نهادي به‌عنوان بانك مركزي شد و دوم ظهور فاشيسم كه در دفاع از زمين در مقابل اقتصاد آزاد ظهور كرد. مردم آسیب‌دیده از بازارهاي خودتنظیم گر به فاشيسم پناه بردند و حمله فاشيسم به دموكراسي، باعث افزايش دخالت دوباره دولت‌ها در اقتصاد شد؛ به عبارتي جنبش‌های سياسي و اجتماعي و حتي جنبش‌های كارگري، نوعاً واكنشي جمعی براي دفاع از جامعه در برابر سوداگرايي فردي بازار آزاد تلقي می‌شوند. پولاني تصريح می‌کند كه فاشیسم ارتباطی به خلق‌ و خوی هیچ کشوری ندارد و این جریان سیاسی به‌واقع راهی برای حل معضل جامعه سرمایه‌داری بوده است؛ لذا از اين حرف او می‌توان نتيجه گرفت كه بحران‌های اقتصادي بازهم می‌تواند به ظهور جنبش‌های فاشيستي و يا ملی‌گرایی افراطي در کشورها و در سطح بین الملل منجر شود.

 

 محقق علوم سیاسی در مسائل ایران با بیان اینکه پولانی (نویسنده کتاب) ضديتي با دموكراسي و حكمراني دموكراتيك ندارد و حتي قصد داشت بازار را تابع جامعه دموکراتیک کند، افزود: پولانی معتقد بود انسان باید با استفاده از ابزارهای حکمرانی دموکراتیک، اقتصاد را به سمت ارضای نیازهای فردی و جمعی هدایت و به نجات طبیعت به‌عنوان زیستگاه طبیعی بشر کمک کند، و از اقتصاد آزاد هم ارزش‌هایی مثل صلح، آزادی اخلاقی و استقلال فکری که به ارث رسیده را حفظ کند؛ بنابراين جریان‌های ماركسيست خيلي نتوانسته‌اند از پولاني بهره‌برداری شخصی كنند.

 

وي در پايان گفت: مسئله‌ای كه در خوانش آثار پولاني بايد به‌طور دقيق توجه شود، اين است که پولاني ضد مدرنيته، ضد دموكراسي و حتي ضد سرمایه‌داری نيست، بلکه قصد او، بررسی و تبيين بحران‌های بازارهاي خودتنظیم گر در نظام سرمایه‌داری است. ازاین‌رو است که بسياری از آثار مهم موجود در زمینه نقد نظام سرمایه­‌داری، تا حدي الهام گرفته از همين اثر پولاني است. پولانی برخلاف بسیاری از مارکسیستها از اعتراضات اجتماعی تحلیل طبقاتی ارائه نمی کند و جنبش های کارگری را هم جلوه ای از واکنش های جمعی و در راستای حمایت از جامعه در مقابل اقتصاد خود تنظیم گر می داند. به همین دلیل، شاهدیم که دیدگاه پولانی هنوز هم ارزش و کشش بحث کردن دارد.

 

علي ديني: پولاني می‌گوید اقتصاد نبايد عليه انسان و زمين باشد

در ادامه این جلسه، دکتر علی دینی، عضو هیئت‌علمی موسسه مطالعات و پژوهشهای بازرگانی، جریان‌های مهم در اقتصاد و نظریه‌های اقتصادي و اجتماعي را تشريح كرد و گفت: موضوع چگونگي حفظ حقوق انساني و آزادی‌های بشري در مواجهه با اقتصاد آزاد ليبرالي و بازارهاي سرمایه‌داری، به شکل‌گیری نظریه‌ها و دیدگاه‌های مختلفي منجر شده است كه يكي از آن واکنش‌ها، به شكل بسيار دقيقي در كتاب دگرگوني بزرگ نوشته كارل پولاني متجلي شده است.

 

وی با اشاره به اینکه کتاب «دگرگونی بزرگ: خاستگاه­های سیاسی و اقتصادی روزگار ما» کتابی کلاسیک و ماندگار است افزود: در خوانش و نقد اين کتاب‌ها بايد توجه كرد كه در چه فضاي فكري و بین‌المللی و در پاسخ به چه نظریه‌هایی نوشته می‌شود. از اين منظر، كتاب دگرگوني بزرگ را بايد متناظر با نظریه‌های اقتصاد لسه­فر و نظریه‌های لیبرالی چون نظریات هايك مورد بررسی قرار داد. همين فضاي كرونا و لزوم برانگيختن مسئوليت جمعي (و نه فردي و ملي) كشورها در برابر آن‌هم ثابت كرد كه حرفه‌ای پولاني خیلی بی راه نبوده است.

 

پولاني در این کتاب نشان می­دهد که بر مبنای اتفاقات رخ‌داده نیمه قرن نوزده و بیستم، موضوع بازار آزاد رها و عاری از دخالت قوای قهریه، هیچ‌وقت وجود نداشته است و هر زمان که تلاش شده مداخله منطقی دولت در اقتصاد حذف شود، جنبش اجتماعی علیه عدم‌مداخله شکل گرفته که در نهایت دولت را وادار به مداخله کرده است؛ برای مثال وقتی بازار کار رها شد، جنبش کارگری به وجود آمد و در نتیجه، قانون کار مطرح شد.

 

وی اظهار کرد: به عقیده نویسنده کتاب وقتی نگاه نادرست از انسان‌شناختی در جهان سیطره می‌یابد سبب می‌شود که همبستگی اجتماعی در سطح ملی و جهانی مخدوش شود و این امر سبب افزایش جنگ، درگیری و نزاع بین انسان‌ها و ... می‌شود.

دینی بیان کرد: پولانی در کتابش بحث کالایی سازی نیروی کار، طبیعت و حتی پول را مطرح می‌کند. منظور از کالایی سازی یعنی در نظام بازار آزاد شرایطی به وجود آید که اقتصاد را از جامعه جدا کند، درحالی‌که باید اقتصاد در جامعه حک‌ شده باشد. کالایی شدن پول هم بحثی نسبتا تخصصی است که شاید در فرصت های دیگر بتوانیم به آن بیشتر بپردازیم.

 

عضو هیئت‌علمی موسسه مطالعات و پژوهشهای بازرگانی گفت: نویسنده کتاب، بازار را جزء اجتماع می­داند؛ چراکه اقتصاد باید در خدمت و در اختیار جامعه باشد که این امر سبب بهبود رابطه انسان با محیط پیرامون زندگی خود از جمله سایر انسان­ها و محیط‌ زیست می­شود. آزادی انسان­ها در جدا کردن از طبیعت نیست، بلکه همسو بودن با طبیعت است.

در پايان نشست، هريك از حاضرين به طرح پرسش‌ها و يا نظرات خود مبادرت كردند.