در حالی که کشور نیاز شدیدی به گسترش طرح‌های تولیدی و اشتغال‌زا دارد و یکی از گلایه‌های مردم و کارشناسان، نبود تعادل و عدالت در توزیع طرح‌های تولیدی در کشور بوده، دولت جدید در راستای طرح آمایش صنعتی، معدنی و تجاری به مدیریت طرح‌های اولویت‌دار استان‌های مختلف‌‌در قالب یک سند می‌پردازد.

در این طرح برای هر شهرستان، برنامه عملیاتی شامل اهداف اشتغال، سرمایه‌گذاری، صادرات و غیره تدوین خواهد شد تا با مشخص کردن برنامه‌ها در هر منطقه و انجام اقدامات متناسب با ظرفیت‌های هر منطقه، در چهار سال آینده، برنامه های بخش صنعت، معدن و تجارت جهت پیدا ‌کند. دولت جدید هم بنا دارد اسناد مصوب ملی و استانی آمایش سرزمین  تدوینی در سازمان برنامه و بودجه را مبنای هدایت فعالیت‌های تجاری، معدنی قرار داده و وزارت صمت که پیشران رویکردهای صنعتی، معدنی و تجاری است به این مساله بها داده و موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی نیز متولی این کار شده است.

در همین زمینه میزگردی در اداره کل پژوهش و تفسیر خبر ایرنا با حضور «مصطفی محمدی» مدیر گروه صنعت و معدن موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی و «الهام پیروز» عضو هیات علمی» این موسسه برگزار و بخش نخست آن منتشر شد و اکنون مشروح بخش دوم آن، پیش روی شماست:

خام‌فروشی همیشه هم بد نیست

ایرنا: علت خام‌فروشی چیست و چرا همچنان ادامه دارد؟
پیروز: پیروز: مطالعات مختلف نشان می‌دهد خام فروشی همیشه هم چیز بدی نیست. به طور مثال، ما معادن سنگ‌آهن کوچکی داریم که پتانسیل فراوری ندارند و سنگ‌آهن استخراجی آنها صادر می‌شود. واقع صادرات سنگ‌آهن ایران غالبا از معادن کوچکی است که صرفه اقتصادی برای فراوری ندارند و این صادرات معادن کوچک است که الان موجب سرپا نگه داشتن معادن سنگ‌آهن شده است. صادرات منابع در شرایطی که در کشور امکان استفاده از آنها وجود ندارد با توجه به شرایط و پیشرفت‌های تکنولوژیکی در سطح جهان می‌تواند رویکرد صحیحی باشد. زیرا با توجه به تغییرات تکنولوژیکی موادی که در حال حاضر بازار مصرفی برای آن وجود دارد ممکن است در سال‌های آتی وجود نداشته باشد همانند مصرف قراضه در صنایع فولادسازی جهان که مصرف سنگ آهن را کاهش داده است. بنابراین در نظر داشتن موضوع‌هایی از این دست نیز اهمیت زیادی دارد. شاید در این برهه زمانی برای این موارد، خام‌فروشی بهترین کاری است که می‌توان انجام داد اما این بدین معنی نیست که نباید برای آن برنامه‌ریزی کرد.

ایرنا: دلایل اصلی بروز مشکل برای ایجاد ارزش افزوده صنعتی چیست؟
مطالعات و برنامه‌های زیادی در خصوص ایجاد ارزش افزوده بیشتر در سطوح مختلف دردانشگاه‌ها و موسسات پژوهشی انجام شده ولی لازمه هر مطالعه‌ای اجرایی شده آن است. مهمترین دلیل اجرایی نشده برنامه‌‌ها عدم سرمایه‌گذاری مناسب در کشور است.

در کشور ما مشکل سرمایه‌گذاری خارجی برای توسعه صنایع وجود دارد. برای بسیاری از صنایع در ایران برنامه‌ریزی شده تا هم زنجیره ارزش و هم اولویت‌بندی و زنجیره تولید به درستی مشخص شده است . اما مشکل اصلی در رابطه با صنایع موجود در ایران ابتدا سرمایه‌گذاری و سپس «انتقال فناوری تکنولوژی» است که متاسفانه در هر دو مورد با مشکل روبرو هستیم.
هرچند توانایی‌هایی در کشور وجود دارد اما نمی‌توان چرخ را از ابتدا اختراع کرد. مهندسی معکوس هم در همه موارد کارساز نیست. علم به سرعت در حال تغییر و پیشرفت است و باوجود تلاش ما در دانشگاه‌های کشور، به هر تقدیر در زمینه‌هایی از علم و روند آن از جهان عقب هستیم و این نکته‌ای است که باید آن را پذیرفت. بنابراین درست‌ترین کار، استفاده از آخرین تکنولوژی و فراهم نمودن انتقال آن به کشور  است. 

ایرنا: یکی از عوامل برهم زدن توازن، دخالت نمایندگان مجلس برای ساخت پتروشیمی بود که هر نماینده بنا داشت در حوزه انتخابیه خود به بهره‌برداری برساند و دولت هم تسهیلاتی برای آن‌ها در نظر گرفت که متاسفانه به نتیجه هم رسید. اما مزیت بحث آمایش صنعتی، ایجاد هماهنگی بین بخش‌های کشور است. همان‌گونه که اشاره شد، برنامه‌های خوبی داریم، اما دخالت‌ها مانع اجرای درست آنها شده است. برای این مشکل چه راهکاری پیشنهاد می‌کنید؟  
محمدی:  درباره پتروشیمی باید گفت که هرجا لولهِ گاز و آب بوده، پتروشیمی تاسیس شده که لزوما بهترین کار محسوب نمی‌شود. دروقع عمده محصولات پتروشیمی تولیدی در کشور مربوط به بالادست زنجیره تولیدات است و با توجه به اینکه سرمایه گذاری اندکی در محصولات میان دست صنعت پتروشیمی صورت گرفته، توسعه محصولات پایین دست صنعت پتروشیمی که اشتغالزایی و ارزش افزوده قابل توجهی در کنار سرمایه گذاری اولیه کمی نیاز  دارد، متوازن نمی باشد .بطوریکه تمامی این موارد می تواند منجر به تهدیدات شده است.  به طول مثال ممکن است عدم توجه به محصولات میان و پایین دست پتروشیمی منجر به این شود که توسعه پتروشیمی در چابهار منجر به رقابت منفی با پتروشیمی در منطقه عسلویه شود. 

به گفته یکی از اقتصاددانان نوبلیست(میلتون فریدمن)، هیچ کس برای استفاده از منابع دیگران به اندازه استفاده از منابع خودش دقت به خرج نمیدهد، پس اگر به دنبال کارایی و بهره وری هستید، اگر میخواهید معلومات به خوبی کارگرفته شوند، باید از ابزار مالکیت خصوصی استفاده کنید. به همین دلیل جوامع توسعه یافته به سمت خصوصی‌سازی واقعی می‌روند اما در کشور ما این‌گونه نیست.

در سندی که از جانب موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی نوشته می‌شود، برای هر استان به تفکیک شهرستان سند ملی آمایش نوشته شده؛ وقتی فضای آمایش مشخص شده که هر بخش چه فرصت‌ها و نیازهایی داشته و چه تعداد طرح‌های نیمه‌تمام دارد، بعد از آن باید چالش‌های آن شناخته شود. مبتنی بر این چالش‌ها باید اهدافی برای اسناد تعیین شود که در راستای اسناد ملی و استانی آمایش است. در نهایت نیاز است یک نقشه راه تدوین شود بطوریکه من شناسایی ذینفعان کلیدی،  شاخص های ارزیابی و مانیتورینگ و نظارت مشخص شود.

دولت ها به عنوان بسترساز و تسهیل کننده سرمایه‌گذار باید، شرایطی را مهیا کند که سرمایه گذاری در فعالیت های مولد، اقتصادی باشد که متاسفانه تشدید تحریم در یک دهه گذشته، منجر به ایجاد افت قابل توجه سرمایه گذاری در بخش صنعت و معدن شده است بطوریکه این روند منفی حتی به اندازه استهلاک سرمایه موجود هم نبوده است.چرا رشد پیش‌بینی شده در برنامه‌های توسعه محقق نشد.
وقتی سند استانی داده می‌شود با هماهنگی استانداری، سازمان برنامه‌وبودجه، سازمان صمت استانی، اتاق اصناف و خانه صنعت و معدن تجارت، انجام شده و همه افراد مسئول، آن را خواهند دید. واقعیت اینکه چند نکته در رابطه با برنامه‌های توسعه وجود دارد؛ برای برنامه‌های توسعه، دو بار رشد ۸ درصدی پیش‌بینی کردیم اما محقق نشده؛ بخشی از آن تحمیلی است؛ صنعت نفت پیشران همه صنایع ایران است. بنابراین بخشی از دلیل عدم تحقق برنامه عوامل بیرونی است و بخشی از آن به دلیل عوامل درونی؛ برای برطرف کردن آن باید جراحی سخت در اقتصاد انجام داد.
یعنی دولت به  عنوان نهاد تسهیلگر سرمایه‌گذار باید ضمن سرمایه‌گذاری در زیر ساخت های نرم و سخت توسعه کسب و کار ، موانع پیشروی فعالیت‌های مولد رفع نماید.

پیروز: گاهی یک برنامه‌ریزی درست انجام می‌شود، اما به دلیل شرایط کشور و اولویت‌های دیگر، برنامه‌ریزی یک چیز لوکس محسوب شده و گاهی اولویت برنامه‌ها به هم می‌خورد. مساله بعدی اینکه، در این دوره تصمیم گرفته شده تا سازمان برنامه‌وبودجه برای اختصاص بودجه، براساس اسناد آمایش عمل کند که این یک گام برای اجرایی شدن اسناد آمایش محسوب می‌شود.

دردسر گلوگاه‌ها در صنعت کشور

ایرنا: نقش وزارت صمت در رابطه با اولویت طرح‌های صنعتی چیست؟
پیروز:  وزارت صمت سابقه‌ انجام سیاست‌گذاری صنعتی را دارد. یک بار در دوره آقای نعمت‌زاده این کار انجام شد و بعد از آن در دولت دوازدهم، سیاست راهبردهای صنعتی دوباره نوشته شد و در پایان دولت هم رونمایی شد. بنابراین وزارت صمت این سابقه را دارد.
به طور نمونه،‌ ما در گذشته در رابطه با صنایع برق و شرکت‌های دانش بنیان کاری را انجام دادیم و دیدیم که این شرکت‌ها برخی تجهیزات تولید می‌کنند اما با گلوگاهی به نام «تست تجهیزات» روبرو می‌شوند. به طور مثال نیروگاهی می‌خواهد از یک قطعه استفاده کند و اگر این قطعه درست کار نکند، یک نیروگاه نمی‌تواند درست کار کند و ممکن است یک مساله امنیتی ایجاد شود.

متوجه شدیم آزمایش همه قطعات در  آلمان انجام می‌شود؛ همه دنیا برای آزمایش این قطعات خاص، باید به آلمان مراجعه کنند. درست در همین جاست که ما با مشکلات متعدد در زمینه تحریم و عدم همکاری با ایران بر می‌خوریم. این موارد موجب می‌شود با گلوگاه جدی مواجه شویم. این موارد در رابطه با صنعت نیروگاهی بسیار مهم‌اند؛ لذا وزارت نیرو ترجیح می‌دهد به هر طریق قطعات را وارد کند.

وزارت صمت نمی‌تواند به‌طور کلی از ارائه مجوز جلوگیری کند. وزارت صمت اظهار می‌کند که تاسیس هر صنعت شرایط خاص خود را  دارد. بنابراین توصیه‌های موسسه پژوهش‌های صنعتی بیشتر ارشادی است.وزارت صمت بیشتر نقش ارشادی دارد تا اجبار کردن

مصطفی محمدی: مدلی که در رابطه با توسعه بخش صنعت، معدن و تجارت استان‌ها وجود دارد، حاوی چند نکته کلیدی است. اگر قرار است مشوقی به صنایع داده شود، نباید به صنایع اشباع داده شود. در عوض نیاز است اقلام گلوگاهی تولید مدنظر قرار گیرد. بنابراین توصیه‌های موسسه بیشتر «ارشادی» است.
 ایرنا: آمایش سرزمین چه تجاربی در دنیا دارد؟
پیروز: برنامه‌ریزی آمایش سرزمین بعد از جنگ جهانی دوم درکشورهای فرانسه، انگلستان و آلمان مورد توجه قرار گرفت. هرکدام از این کشورها با مشکلی روبرو بودند. به طور مثال انگلستان با مساله از بین رفتن روستاها مواجه بود و برنامه‌ریزی‌ها را بر مبنای توازن جمعیتی به پیش برد. به روستاها و شهرهای صنعتی در سراسر کشور توجه کرده و توازن را در این شهرها در نظر قرار داد.
همین مساله در فرانسه هم رخ داد. آلمان هم به دلیل محیط زیست وارد فاز آمایش سرزمین شد. به هر تقدیر این سه کشور تقریبا اقلیم مشابهی دارند و در اجرا نیز تقریبا تشابه دارند اما در کشور ما تنوع اقلیم بسیار بالاست و به همین دلیل در اجرا با مشکلات متعددی روبروست.

مساله دیگر در رابطه با تقسیمات سیاسی است که چندان انطباقی با مناطق اقلیمی متنوع کشور ندارد و نیازمند نگاه متفاوت است. ما به تقسیمات سیاسی به دلیل وجود آمار و اطلاعات وابسته‌ایم اما در رابطه با آمایش این‌گونه نیست. در بحث آمایش منطقه‌بندی بر حسب اهداف‌ می تواند متفاوت باشد به نوعی منطقه‌بندی فرهنگی با منطقه‌بندی اقتصادی متفاوت است. در هر بخش هم باید محور توسعه منطقه شناخته شود. الان بحث آمایش ملی مطرح است، اما باید به آمایش منطقه رسید.